درطلیعه بهار هر سال و در آغازین روزهای سال جدید، همواره دعای روح‌بخش تحویل سال نو را می‌خوانیم و می‌شنویم و زبان جان را با فرازهای نورانی این دعای شریف مترنم می‌سازیم. حال نیکو است که در معنای این دعای دلنشین بیندیشیم و جان و دل خویش را با حقایق و لطایف آن زینت بخشیم. این دعای کوتاه، سرشار از معارف بلندی است که چونان چشمه زلال بر بستر دل‌های شیفته معنا جاری می‌گردد و جهانی از اسرار را جلوه‌گر می‌سازد.
در این نوشتار، کوشیده‌ایم تا به گوشه‌هایی از معارف انسان‌ساز این دعای سازنده و بالنده اشاره کنیم و از معنویات سرشار آن، توشه‌هایی چند برگیریم.

تحول در قلب و بصیرت
«یا مقلب القلوب و الابصار». قلب و بصیر ت قلبی، از مؤلفه‌های مهم معنوی در مسیر کمال انسان است که در قرآن کریم و روایات ناب اسلامی تأکید بسیاری بر آن شده است. قلب سرچشمه تمامی جوشش‌های و خیزش‌های وجود آدمی است. به بیان نغز امام راحل(س): «با سرچشمه گل‌آلود توقع صفای آب نداشته باش... تو اگر معنای «یا مقلب القلوب» را به ذائقه قلب بچشانی و به سامعه قلب برسانی... از جلب قلوب بی‌نیاز شوی». (آداب الصلوة، ص 172) از این رو است که امام در توصیه به پیروان خویش خاصه طلاب علوم دینی می‌فرماید: «لازم است خود را تهذیب کنید که وقتی رئیس جامعه یا طایفه‌ای شدید، آنان را نیز تهذیب نمایید. برای اصلاح و ساختن جامعه قدم بردارید. هدف شما خدمت به اسلام و مسلمین باشد». (جهاد اکبر، ص25) «اگر برای خدا قدم بردارید، خداوند متعال مقلب القلوب است. دل‌ها را به شما متوجه می‌سازد». (همان، ص 66)
در اعتقاد امام کسی که ندای «یا مقلب القلوب و الابصار» را سرمی‌دهد، باید قلبش تنها متوجه به خدا باشد و از توجه به غیر او روی‌بگرداند تا دعای او جامه صدق و راستی برتن بیاراید و در ضمیرش اثر‌گذار باشد. (ر.ج: شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص90) علم به ارکان توحید، با ایمان به آن متفاوت است؛ زیرا تا علم توحید در قلب وارد نشود، حظی از ندای «یا مقلب القلوب و الابصار» نخواهیم برد. (همان، ص 95)
درخواست از درگاه ربوبی مبنی بر انقلاب در قلب و بصیرت، نشانه آن است که انسان به سبب نسیان از یاد حق و انس با کثرات دنیوی و هواهای نفسانی، نیازمند تحول قلبی و روشنایی چشمان دل است و این تحول در قلب که مکان حضور حق تعالی است (القلب حرم الله فلا تسکن فیه غیر الله؛ دل، حرم الهی است. پس غیر او را در آن جای نده) و نیز تغییر و تحول در نگرش و بصیرت آدمی (المؤمن ینظر بنور الله؛ مؤمن به نور خدا می‌بیند)، همگی به دست او است و تنها فضل و عنایت ربوبی خدای رحمان است که می‌تواند با دو دست جلال و جمال خویش مرآت دل را از غبار اغیار بزداید و قفل‌های بزرگ هوای نفس را از ابواب آسمانی دل بگشاید و پرده‌های غفلت را از چشمان بصیرت انسان کنار زند و دیدگان دل را به نور معرفت و مشاهدت حضرت دوست روشنی بخشد.
تدبیر روز و شب
«یا مدبر اللیل و النهار». انسان، به تصریح قرآنی «إنی جاعل فی الارض خلیفة»،‌ جانشین خدا بر روی زمین است و این شایستگی را دارد که مرآت تمام‌نمای ربوبی و مجلای ظهور و بروز اسما و صفات الهی شود. یکی از اسمای حق تعالی «مدبّر» است که پروردگار عالمیان به وسیله آن، به تدبیر روز و شب یا تدبیر نظام زمین و آسمان و به طور کلی، نظام خلقت می‌پردازد. انسان نیز باید خویشتن را متخلق به اخلاق الهی نماید و تدبیرگر روز و شب خویش باشد. اگر روز را به زندگی دنیا و عرصه فعالیت‌های مادی و ناسوتی انسان تعبیر نماییم، شب به منزله آخرت و حیات ملکوتی انسان است که هنگامه تفکر در خلقت آسمان‌ها و عبودیت خالص است که: «إنّ ناشئة اللیل هی أشدّ وطاً و أقوم قیلاً». (مزمل/ )
همان گونه که زندگی دنیوی خود را در پرتو خورشید رسالت و شریعت محمدی تدبیر می‌کنیم، بایسته است که زندگی و حیات معنوی و ملکوتی خود را نیز در پرتو مهتاب ولایت و معرفت علوی تدبیر نماییم و از مزرعه دنیا، توشه‌ای نیک برای خانه آخرت برگیریم که: «الدنیا مزرعة الاخرة». به بیان دیگر، هم عقل خویشین را به خورشید الهیت روشن نماییم و هم قلب خود را با مهتاب رحانیت منور سازیم و عدالت را به معنای واقعی کلمه در وجود خویشتن محقق سازیم تا هم از نعمات دنیوی و امکانات مادی به‌درستی استفاده نماییم و هم خویشتن را شایسته درک مواهب معنوی و فیوضات ملکوتی نماییم.

نیل به نیکوترین حال‌ها
«یا محول الحول و الاحوال، حوّل حالنا إلی أحسن الحال». «حَول» در دعای عید نوروز، به معنای «سال» است و «احوال» جمع حال، به معنای طبیعت و ضمیر یا تغییر و دگرگونی وضعیت انسان است. از این رو، خداوند تغییر دهنده سال و یا دگرگون کننده طبیعت مربوط به مخلوقات است و این صیرورت و تحول در مسیر رشد و کمال موجودات، لازمه امر زندگی و حیات است. در این دعای شریف از درگاه ربوبی می‌خواهیم که طبیعت وجود ما را به بهترین و نیکوترین طبیعت‌ها تبدیل کند و این تغییر باطنی یا ظاهری وجودی ما را همسو با تغییر و دگرگونی طبیعت ظاهری، در مسیر شکوفایی و بالندگی قرار دهد.
انسان متصف به زیور «أحسن تقویم» که آفریده مبارک «أحسن الخالقین» است، بایسته است که خود را در پرتو تحول قلبی و تطهیر آینه دل به نور بصیرت و معرفت بیاراید و در سایه‌سار تدبیر دنیا و آخرت و پرهیز از افراط و تفریط در بهره‌مندی از نعمات ظاهری و باطنی، به «أحسن الحال» نایل گردد و فضای جان و دل خویش را با نسیم بهشتی معنویت و پرتو مهتاب معرفت، صفایی مضاعف بخشد. واژه «أحسن» و مشتقات مربوط به آن در قرآن کریم، در ده‌ها آیه به کار رفته است که شناخت مصادیق و عمل به موارد نام برده شده در قرآن،‌ موجبات نیل انسان به «أحسن الحال» را فراهم می‌آورد. از جمله، بهترین دین،‌ از آنِ کسی است که وجه خویش را به پروردگار صورت‌بخش تسلیم نموده و چون رنگ خدایی بهترین و نیکوترین رنگ‌ها است،‌ دستان خلاق الهی نیز زیباترین صورت‌ها را بر لوح وجود آدمی تصویرگری می‌کند؛ «هو الله الخالق الباریء المصوّر له الاسماء الحسنی» و این آیات متشهابه رحمانی است که نیکوترین کلام‌ها است و مایه قوت قلوب و ثبات قدم‌های مؤمنان می‌شود و آن که جوینده بهترین حال‌ها است، باید وجه خود را به دستان با کفایت خدای رحمان تسلیم نماید و دل به کلمات معنوی و سخنان متشابه رحیمی بسپارد و برای نیل به سیرت زیبا و صورت دلربای انسانی، لوح وجود خویشتن را تسلیم دستان صورتگر ربوبی نماید. امام خمینی(س) در مقام و منزلت تسلیم می‌فرماید: «تسلیم، یکی از صفات نیکوی مؤمنین است که به واسطه آن طیّ مقامات معنویه و معارف الهیه شود و کسی که تسلیم پیش حق و اولیاء خدا شود و در مقابل آن‌ها چون و چرا نکند و با قدم آن‌ها سیر ملکوتی کند، زود به مقصد رسد». (شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 402)
آری، دعای لحظه تحویل سال، سرشار از جلوه‌های وصال است که مسیر کمال و جمال را فراسوی رهرو طریق حق گسترده و بایسته است که در مضامین بلند معنوی و عرفانی آن بیندیشیم و بکوشیم تا در سال جدید، ظاهر و باطن خود را با معارف نغز الهی و انوار رحمانی زینت بخشیم و زلال حالات خوش معنوی و زمزم صفای روحانی را در محضر صاحبدلان اهل معرفت و واصلان اهل بصیرت بجوییم و قلب و روان خویش را در معرض نسیم حیات‌بخش و بهشتی مقربین که عطر خوش عشق و معرفت از حریم قدسی وجودشان به مشام جان می‌رسد و بهار زندگی و جاودانگی را برای آدمی به ارمغان می‌آورد، قرار دهیم تا شجره وجودمان در قلعه امن ولایت به گل‌های معطر اسما و صفات الهی و ثمرات جان‌بخش رحمانی مزین گردد